Otistik Çocuklar Neden Diş Fırçalamak İstemez? 

Birçok otistik çocuk hayatının bir döneminde diş fırçalamak istemiyor. Bunun sebebini hemen çözmek hiç de kolay bir iş olmadığı için hem aile hem de otistik çocuk bu süreçte ciddi sorunlar yaşayabiliyor. 

Bu yüzden diş fırçalamayı reddetme davranışının hangi sebepten ötürü ortaya çıkabileceğini incelemek amacıyla bu yazıyı hazırladım.

Yazıya başlamadan önce şunu belirtmek istiyorum, diş fırçalama konusunda yalnızca otistik çocuklar sorun yaşamaz. Otistik yetişkinler ve duyusal hassasiyetleri olan herkes hayatının bir döneminde diş fırçalama konusunda problemler yaşayabilir. Bu liste yalnızca otistik çocuklara değil, neden diş fırçamala konusunda bu kadar problem yaşadığını anlamaya çalışan yetişkinlere de yardımcı olabilir. Bu konuda sorun yaşamak kişinin değerini düşüren bir durum değil ve bu konuda sorun yaşamak zannedildiğinden çok daha normal.

1- Diş macununun kokusu rahatsız edici olabilir

Otistik kişilerde duyusal hassasiyetler çok yaygındır. Duyusal hassasiyet yaşayan kişi dışarıdan gelen bir uyaranı ortalama bir insana oranla çok daha yoğun algılar. 

Kişilerin bir sürü farklı uyarana karşı hassasiyeti olabilir ama bu konuda koku özellikle önem taşıyor.

Diş macunu kullanırken bir çoğumuz macundaki yoğun nane kokusunu sever ve bunu ferahlatıcı buluruz. Fakat kokulara karşı çok hassas olan otistik bir çocuk diş macununun kokusundan çok rahatsız olabilir. 

Bir çocuk macun kokusundan özellikle rahatsız oluyorsa bu macunun ağzına girmemesi için çok ciddi bir savaş verebilir.

Düşünün, sizi inanılmaz tiksindiren, çok yoğun kokulu bir madde ile karşılaşıyorsunuz, bir de üstüne çevrenizdeki insanlar gelip bunu ağzınıza sokmaya çalışıyor. Çok strese girmez miydiniz?

Elbette bu durumun çok stresli olması diş fırçalamaktan vazgeçilmesi anlamına gelmiyor. Diş fırçalamak çocuklara mutlaka alışkanlığı kazandırılması gereken, çok da tartışmaya açık olmayan bir alışkanlık.

Bu yüzden eğer çocuğunuzun diş macununun kokusundan tiksiniyor olabileceğini düşünüyorsanız, çocuğunuzun diğer koku hassasiyetleri varsa başka bir diş macunu almak işe yarayabilir.

Özellikle koku konusunda çok hassas çocuklar için naneli diş macunları burnu sızlatan bir yapıya sahip olabilir. Bu burun sızlaması yüzünden de diş fırçamalaya karşı çıkıyor olabilirler. Onun yerine diğer kokulara sahip diş macunlarını denemek işleri kolaylaştırabilir.

2- Diş fırçasının yapısı rahatsız edici olabilir 

Diş fırçası duyusal hassasiyetleri olan bir çocuk için çok huylandırıcı olabilir.

Diş fırçasındaki yüzlerce kılın teker teker fışır fışır dişlere sürtülmesi, diş etlerine temas etmesi, bir de üstüne bu esnada ses çıkıyor olması otistik çocuklarda çok ciddi strese sebep olabilir.

Ayrıca diş macununun yapısı da rahatsızlığa sebep olabilir. Eğer diş macununun kılları çok sertse, veya plastik gibi bir yapısı varsa, veya diş fırçasının baş kısmı çok büyükse bu etkenler de rahatsızlığa sebep olabilir.

Bu durumu aşmak için farklı sertlikte ve büyüklükte diş fırçaları denenebilir.

Bazı otistik çocuklar sert diş fırçalarından çok rahatsız olurlar ama yumuşak kıllı diş fırçaları ile hiçbir sorun yaşamadan dişlerini fırçalayabilirler. Bazı otistikler için ise bu durum tam tersidir. Bu konuda denile yanıla hangi diş fırçasının çocuğu en rahat şekilde hissettirdiği bulunabilir.

3- Diş macunun tadı tiksinmeye veya fiziksel acıya sebep oluyor olabilir

Tatlara karşı hassasiyeti çok fazla olan otistik çocuklar için macunun tadı sanki çok acı bir şey yemişler gibi bir acıya sebep olabilir. Macun acıya sebep olmuyorsa bile tadı otistik çocuğa kötü geliyorsa tiksinmeye ve bu yüzden uzun vadede diş fırçalamadan soğumaya sebep olabilir. 

Eskiden naneli diş macunu dışında diş macunu bulmak çok zor olsa da şu anda durum böyle değil. Limonlu, karanfilli, çilekli, çikolatalı, tarçınlı. Aklınıza gelebilecek her türlü çeşit diş macunu bulmak mümkün. 

Eğer çocuğunuzun diş macununun tadından hoşlanmadığını düşünüyorsanız başka bir çeşit diş macunu deneyebilirsiniz. Şu anda piyasadaki macun çeşiti çok fazla olduğu için eğer en büyük probleminiz macunun tadı ise kısa sürede buna bir çözüm bulmanız çok olası. Mutlaka çocuğu rahatsız etmeye tatta bir macun var ve bir şekilde bulunabilir.

Eğer çok aramanıza rağmen bir türlü çocuğunuzun tiksinmediği bir macun bulamadıysanız diş hekiminizden macun tavsiyeleri isteyebilir veya direkt olarak macunsuz diş fırçalamanızın mümkün olup olmadığını ve nasıl yapmanız gerektiğini sorabilirsiniz. 

Bazen macun kullanmakta ısrar etmek macun kullanmamanın kendisinden daha çok zarar verebiliyor. Çocuk macundan çok tiksiniyorsa ister istemez dişlerinin fırçalanmasına direniyor ve bu yüzden dişleri etkili bir şekilde fırçalanamıyor.

Eğer macun olmasaydı çocuğunuzun diş fırçalamayı çok daha çabuk kabul edeceğini düşünüyorsanız bunu yapıp yapamayacağınızı ve neye dikkat etmeniz gerektiğini diş hekiminize mutlaka sorun. 

Bunu sorarken yaşadığınız sorunlardan  bahsetmeniz diş hekiminin sizi anlaması ve ona göre kar-zarar hesabı yaparak bir yanıt vermesini kolaylaştırabilir.

4- Diş macununun köpüğü rahatsız edici olabilir

Diş macununun köpüğü çok spesifik ve çok tiksindirici bir doku. O köpüğün ağızda duruşu, fırçalamaya devam ettikçe o köpüğün büyümesi, zaman geçtikçe o köpük baloncuklarının ağızda patlaması duyusal hassasiyeti olan bir çocuğu duygusal çöküşe sokmanın garanti yolu sayılabilir.

Diş macununun köpüğünden rahatsız olan otistikler hem köpüğün fırçaya temas edince çıkardığı sesten hem de ağızda bıraktığı histen rahatsız olabilirler ve bu da diş fırçalamayı reddetmeye sebep olabilir.

İyi haber şu ki, köpürmeyen diş macunları var ve bulunması aşırı zor değil.

Eğer çocuğunuz diş macununun köpüğünden rahatsız oluyorsa veya tiksiniyorsa o zaman köpürmeyen bir diş macunu alabilirsiniz. Hangi macunu alacağınızı seçerken direkt diş hekiminize danışmanız en mantıklı yol. Diş hekiminiz size kolaylıkla köpürmeyen ve iyi bir diş macunu önerebilir. 

Eğer hemen bir diş hekimine başvurmanız mümkün değilse internetten araştırıp da satın alabilirsiniz. 

5- Banyodaki sesler rahatsız edici olabilir

Banyolar inanılmaz gürültülü yerler. Birçok zaman evin neredeyse her odasından çok daha gürültülü, çok spesifik seslere sahip olan yerler. Sese karşı hassasiyeti olmayan bir insan için bu seslerin ne kadar rahatsız edici olabileceğini anlamak ve hatta bu sesleri fark etmek çok zor olabilir. Fakat ses hassasiyeti olan otistik bir çocuk için banyodan gelen sesler kaçırılamayacak kadar yüksek, fiziksel acıya sebep olacak kadar yüksek sesler. 

Bu problemi çözmek diğer problemleri çözmekten biraz daha zor çünkü banyodaki sesleri tamamiyle susturmak veya çocuğun hemen o seslere alışmasını sağlamak mümkün bir şey değil. Bu yüzden bu problemi çözerken biraz daha yaratıcı olmamız gerekiyor. 

Benim aklıma gelen birkaç çözüm şunlar:

1. Ses kesici kulaklık veya kulak tıkacı kullanılabilir 

Eğer ses kesici kulaklıklara erişim mümkünse ve çocuk kulaklıkları kullanma konusunda bir sorun yaşamıyorsa bu çok iyi bir çözüm. Fakat gerçek şu ki, kaliteli ses kesici kulaklıklar inanılmaz şekilde pahalı ve bu kulaklıkları almak mümkünse bile otistik çocukların hatrı sayılır bir kısmı bu kulaklıkları takmak istemiyor. 

Kulaklıkların kendisi de fiziksel olarak kafaya temas ettikleri ve birçok zaman biraz ağır oldukları için kullanması zor olabiliyor.

Yani bu çözüm belirli insanlar için çok faydalı olabilir ama birçok kişi için çok da işe yarayacak bir çözüm değil.

2. Banyo dışında diş fırçalanabilir 

Eğer banyoya girmek başlı başına strese sebep oluyorsa banyo dışında da diş fırçalanabilir. Belki banyo dışında diş fırçalama kısmı yapılıp sonra ağız çalkalama kısmı banyoda yapılabilir veya hem ağız çalkalama hem de fırçalama mutfak kısmında yapılabilir. 

Eğer birçok şeyi denediyseniz ve çocuğunuz hiçbir şekilde banyoda dişlerini fırçalamak istemiyorsa bu yöntem çok işe yarayabilir.

Bu çok mantıksız bir tavsiyeymiş gibi gelebilir. Banyoya girdiğinde dahi banyodaki seslerden rahatsız olan bir çocuktan bahsediyoruz, neden daha fazla ses çıkaralım ki?

Bu soru çok mantıklı. Bunu şu şekilde cevaplayabilirim: Her ne kadar yüksek ses başlı başına çok rahatsız edici bir unsur olsa da bazen sıkıntı yalnızca sesin yüksekliği olmuyor. Bazen sıkıntı çevreden gelen milyon farklı ilginç tınılı sesin birbirinin üstüne binmesi ve dayanılmaz bir gürültü yaratması oluyor. Bu durumda da bu sesi bastıracak daha az rahatsız edici veya direkt hoşa giden bir ses işleri çok kolaylaştırabilir. 

6- Yüze su temas etmesi duyusal sorunlara sebep oluyor olabilir

Islaklık hissi birçok otistik çocuk için çok rahatsız edici bir his. Diş fırçalarken yüzün suya temas etmesi, dış fırçalamayı bitirdikten sonra yüzdeki su damlalarının yavaş yavaş akması, dış fırçalarken kıyafetlerin ıslanması çok rahatsız edici ve kimi zaman can yakıcı durumlar.

Suya hiç temas etmeden diş fırçalamak çok kolay olmadığı için daha ziyade cilde temas eden suyu nasıl hemen silebiliriz ona odaklanmak daha iyi fikir. 

Diş fırçalarken yakında bir yüz havlusu bulundurmak ve suya temas eder etmez silmek bu konuda işe yarayabilir.

Eğer sorun kıyafetlerin ıslanması ise ve bu ıslanma sorunu engellenemiyorsa otistik çocuk direkt üstü çıplak olarak diş fırçalamaya alıştırılabilir.

Islak kıyafetle oturmak, o kıyafetin kurumasını beklemek tarzı durumlar ıslaklıktan çok rahatsız olan kişiler için çok zor bir durum. Bu yüzden eğer işleri kolaylaştırıyorsa direkt t-shirt giymeden diş fırçalamaya alışmak işe yarayabilir.

7- Yürütücü işlev konusunda sorunlar diş fırçalamayı zorlaştırıyor olabilir

Yürütücü işlev dediğimiz şey bir işi başlayıp bitirme konusunda bize yardım eden, rutinler oluşturmamızı ve bunlara uymamızı sağlayan durumdur. Birçok otistik çocuk yürütücü işlev konusunda sorunlar yaşar.

Bir işe başlamak, o işi bitirmek, ne zaman başlayacağını ve ne zaman bitirmen gerektiğini anlamak yürütücü işlev konusunda sorun yaşayan bir insan için çok zorlu bir iştir. 

Eğer otistik çocuğunuz yürütücü işlev konusunda sorunlar yaşadığı için dişlerini fırçalama konusunda sorun yaşıyorsa ilk başta yapılacak en iyi şeylerden bir tanesi çocuğunuza diş fırçalamaya nasıl başlaması, ne kadar sürdürmesi ve ne zaman bitirmesi gerektiğini öğretmektir.

Eğer çocuğunuz sayaç kurabiliyorsa veya telefon kullanabiliyorsa 3 dakikalık bir sayaç kurmayı veya 3 dakikalık bir şarkı seçmeyi düşünebilirsiniz.

Çocuğunuz sayaç veya şarkı başladığı anda dişlerini fırçalamaya başlar, bunlar durduğu anda da dişlerini fırçalamayı bitirir.

Tabii bu durum başlı başına yürütücü işlev sorunları konusunda yardımcı olamaz.

Diş fırçalamayı hatırlamak, dişi fırçalamak için kalkabilmek, kalkıp diş fırçasına kadar yürümek, dişi fırçalamaya başlamak, dişi fırçalarken birden fırçalamayı bırakmamak da yürütücü işlev sorunları olan bir insan için çok zordur. 

Diş fırçalamak için kalkmakta çok zorlanan bir kişi için birkaç farklı yerde birkaç tane diş fırçası ve macunun olması çok işe yarayabilir. Bu sayede kalkmakta zorlanan otistik çocuk için çok fazla hareket etmeden hemen fırçayı alıp fırçalamaya başlamak mümkün olur. 

Bunun dışında şunu itiraf etmem lazım, yürütücü işlev sorunları başa çıkması en zor ve en çok kişiselleştirilmiş yöntemlerin bulunması gereken durum olabilir.

Bu yüzden her ne kadar söylediğim şeyler bazı kişiler için işe yarasa dahi birçok otistik çocuk için hiçbir işe yaramayacak. 

Eğer İngilizce okumanız mümkünse “executive dysfunction” diye aratıp oradaki tavsiyeleri teker teker denemek sizler için daha faydalı olabilir. 

8- Diş fırçalamak konusunda rutin eksikliği işleri zorlaştırıyor olabilir

Otistik çocukların büyük bir kısmı gündelik rutinlerine çok bağlıdır. Her gün aynı şeyleri aynı zamanda yapma konusunda ısrar eden, bir rutine bağlı kalınca kendisini çok daha güvende hisseden otistik çocuk sayısı çok fazladır. Bu yüzden diş fırçalama konusunda bir rutin eksikliği de diş fırçalama sürecini zorlaştırabilir. 

Otistik çocuklar beklenmedik olaylara karşı çok sert tepki verme eğiliminde oldukları için diş fırçalama saatinin belli olmaması anksiyeteyi arttırabilir. Diş fırçalamak otistik çocuğun özellikle nefret ettiği bir şeyse birden bire hiç beklemediği anda bir yetişkinin gelip dişini fırçalamak zorunda olduğunu söylemesi veya dişini fırçalamaya çalışması ciddi sorunlara sebep olabilir. 

Bu durumu aşmanın en iyi yolu her gün için diş fırçalama saati seçip her gün o saat diş fırçalamaktır. 

Hangi saatlerde diş fırçalanacaksa o saatleri seçin veya otistik çocuğunuzla beraber konuşup günde iki tane diş fırçalama saati belirleyin.

Eğer beraber belirlemediyseniz bundan sonra bu saatlerde diş fırçalanacağını söyleyin ve bu rutine bağlı kalmaya çalışın.

İlk başlarda sorunlar azalmamış hatta artmış gibi gözükebilir çünkü diş fırçalamaktan hoşlanmayan bir çocuk bu rutine bağlı kalmak istemeyebilir.

Fakat rutinlere ihtiyacı olan bir otistik çocuk yine dişini fırçalamaktan hoşlanmasa dahi bir süreden sonra bu duruma daha çok alışmaya başlayacaktır. Alışmasa dahi her gün birden bire sevmediği bir şeyi yapmasının söylenmesi şokunu yaşamayacaktır çünkü en azından hangi saatte dişini fırçalamasının beklendiğini bilecektir. 

9- Otistik kişinin öğürme refleksi çok kuvvetli olabilir 

Diş fırçalamak öğürme refleksi çok kuvvetli hiç kimse için kolay bir iş değil. 

Ek olarak duyusal hassasiyetleri olan otistik çocuklar için ise öğürme refleksinin çok kuvvetli olması diş fırçalamayı ciddi anlamda bir işkence haline getirebilir.

Bu sorun için çözüm önerileri yaratmak benim için ciddi anlamda zor çünkü öğürme refleksi istenildiği gibi açılıp kapatılabilen bir şey değil. Böyle bir durum yaşanıyorsa daha küçük bir fırçanın alınması faydalı olabilir.

Hatta elektrikli diş fırçaları genelde küçük ve yuvarlak oldukları için belki öğürmeyi daha az tetikleyebilirler.

Fakat bunlar dışında bu konuyla başa çıkma konusunda en çok işe yarayacak şeyin diğer sorunları ortadan kaldırmak olduğunu düşünüyorum. 

Evet, her diş fırçalamaya çalışınca öğürmek çok sinir bozucu bir şey ama bunu hiçbir rutin olmadan yapmak daha sinir bozucu.

Evet, öğürme refleksinin kuvvetli olması rahatsız edici ama bu durum üzerinize su damlarken iyice rahatsız edici.

Öğürme refleksi konusunda bir şey yapmak çok mümkün değil ama eğer diğer problemler olabildiğince ortadan kaldırılırsa bu sorun daha başa çıkılabilir hale gelecektir. 

10- Otistik kişi neden dişlerini fırçalaması gerektiğini anlamıyor olabilir

Otistiklerin bir şeyin sebebini anlamadıkları sürece yapmayı reddetmeleri çok meşhur bir durumdur. Otistik çocukların hatrı sayılır bir kısmı bir düşünceyi veya kuralı mantıklı bulmuyorsa bu kurala uymaz. Tam da bu sebepten otistik çocuklara neden dişini fırçalaması gerektiğini anlatmak çok önemlidir.

Birçok otistik detaylar sayesinde öğrenir. 

“Sağlıklı olmak için diş fırçalamamız lazım” tarzı bir cümle her ne kadar doğru ve mantıklı olsa da yeterince detay içermediği için otistik çocuğa çok mantıksız gelebilir.

“Sağlık ne demek?”

“Dişimi fırçalamazsam ne olur ki?”

“Sürekli mi fırçalamam gerekiyor?”

Bu yüzden otistik çocuklara diş fırçalamanın önemini anlatırken biraz daha detaya girmek ve diş fırçalamanın sonuçlarına değinmek işe yarayabilir.

Eğer bu konuda yeterince iyi açıklama yapamadığınızı veya çocuğunuzun bu konuda sizi ciddiye almadığını düşünüyorsanız açıklamayı başka bir kişinin yapmasını da sağlayabilirsiniz.

Bu kişi yalnızca dişler konusunda biraz daha bilgisi olan bir kişi de olabilir, çocuğunuzun diş hekimi de olabilir. Çocuğunuzun kimi ciddiye alma ihtimali yüksekse o kişiden diş fırçalamanın neden gerekli olduğunu açıklamasını rica etmek çok fayda sağlayabilir. 

Eğer çocuğunuz bu kadar detaylı bir iletişimi dinlemiyorsa veya anlama konusunda sorunlar yaşıyorsa konuşmak yerine resimler göstermek ve basit kelimelerle anlatmaya çalışmak daha mantıklı olabilir.

Neden dişlerimizi fırçalamamız gerektiği konusunda internetten dişleri iyi ve gülümseyen bir insan resmi bulunabilir.

Diş fırçalamamanın sonuçları için de dişinin ağrıdığını belli eden veya dişi çürümüş bir kişi bulunup o resim gösterilebilir.

Hatta şu günlerde diş fırçalamanın önemi hakkında animasyonlar dahi var. 

Bu küçük animasyonda mikropların nasıl da dişleri çürüttüğü ve diş fırçalamanın nasıl dişleri koruduğu açıklanıyor.

Bu animasyonda ise düzenli diş fırçalamanın ne kadar önemli olduğundan bahsediliyor ve dişlerin nasıl fırçalanması gerektiği hakkında daha detaylı bilgi veriliyor.

Bu tarz animasyonların kullanılması dişlerini neden fırçalaması gerektiğini anlamayan çocuklara çok fayda sağlayabilir. 

Ayrıca bu animasyonlar dışında da bu konuda birçok animasyon ve küçük videolar bulmak mümkün. 

11- Dişini fırçaladığı suyun sıcaklığı rahatsız edici olabilir

Sıcaklık da duyusal aşırı yüklemeye sebep olan durumlardır.

Birçok otistik çocuk beklemediği kadar sıcak veya beklemediği kadar soğuk bir şeye dokundukları zaman çok yoğun tepkiler verirler. Bazı otistikler sıcaktan özellikle rahatsız olurken bazı otistikler ise soğuktan çok rahatsız olurlar.

Eğer çocuğunuz yıkanırken, yüzünü yıkaması gerekirken veya ağzını çalkalaması gerektiği zaman ciddi tepki veriyorsa bu tepkinin sebebi suyun sıcaklığı olabilir.

Sıcaklığın mı diş fırçalamayı reddetmeye sebep olduğunu bulmak için bir kere her sefer yaptığınız şekilde çocuğunuzun dişini fırçalayın, bir sefer de suyun sıcaklığını arttırarak fırçalayın, sonra da soğutarak fırçalayın. Eğer bu farka göre çocuğunuzun tutumu değişiyorsa diş fırçalamayı reddetmesinin sebeplerinden bir tanesi suyun sıcaklığı olabilir. Bunu tam olarak çözebilmek için tekrar tekrar bu konuda deneme yapmanız gerekebilir. 

Son olarak şunları söylemek istiyorum: Hijyen konusunda yaşanan sorunlar toplum tarafından çok ciddi şekilde yargılanıyor.

Çocukları her zaman aşırı temiz olmayan aileler ilgisiz, her zaman düzgün bir hijyen koruyamayan yetişkinler ise beceriksiz ve saygı duyulmayı hak etmez insanlar olarak adlandırılıyor. Zaten bu yüzden hepimizin bu konuda çok ciddi yargıları var. Çocuklarımız temizlenmeyi reddettiklerinde normalde sinirlenmeyeceğimiz kadar sinirleniyoruz ve kendimiz temizlenemeyince sanki tüm değerimiz birden bire yok olmuş gibi hissediyoruz. Fiziksel temizlik birçoğumuz için yalnızca fiziksel olarak temiz olmayı değil, aynı zamanda ruhsal ve ahlaki olarak temiz olmayı da sembolize ediyor.

Tüm bu durumlar birleşince çocukları temizlenme konusunda sorun yaşayan ebeveynlerin bir kısmı çocuklarını utandırarak temizlenmeye ikna etme yolunu tercih ediyor ve bu konuda sorun yaşayan yetişkinler de ciddi utanç yaşıyor.

Bu yöntem tabii ki işe yaramıyor. Derin utanç hissi, bir davranışı değiştirmek istediğimizde neredeyse hiçbir zaman işe yaramıyor. Yaradığı zamanlarda ise zaten o davranışı değiştirmeye hazır bir halde olduğumuz için değiştirebiliyoruz. Bu yüzden lütfen ama lütfen çocuklarınıza kötü şeyler söyleyerek, onları aşağılayarak ve sevginizi geri çekerek temizlenmeye ikna etmeye çalışmayın.

Bu yazıyı okuyan ve dişlerini fırçalama konusunda sorun yaşayan yetişkinlere gelecek olursak sizlere şunu söylemek istiyorum: Yalnız değilsiniz. Hiçbir zaman olmadınız. Bu konuda sorun yaşıyorsunuz diye değersiz, kötü veya kendinden nefret etmesi gereken bir insan değilsiniz. Yalnızca sorun yaşayan bir insansınız. Hepimiz sorunlar yaşarız, sizin yaşadığınız sorunlardan bir tanesi de bu. Bu kadar basit.